در عصر حاضر، کار کردن کودکان و نوجوانان خوب است یا بد؟!

طبق یکی از مواد پیمان‌نامه حقوق کودک، همه کودکان حق دارند از شرایط زندگی خوب برخوردار باشند. حق دارند بازی کنند و آموزش ببینند تا شرایط مناسب شکوفایی توانایی‌ها و رشد جسمی و معنوی و اخلاقی و اجتماعی آن‌ها فراهم گردد. اما واقعیت تلخ این است که همه ما هر روز به شکل‌های مختلف با چشمان خسته و پرحسرت کودکان کار روبه‌رو می‌شویم. کودک خیابانی واژه‌ای است که اولین بار در سال 1979 (که سال کودک در سازمان ملل متحد بود) عمومیت یافت تا به جمعیت در حال رشدی که تمام یا بیشتر وقتشان را در خیابان می‌گذرانند، اختصاص یابد. هر چند که هنوز تعریف مشخص و واحدی برای کودکان کار وجود ندارد. اما در تمام تعاریف مختلف این پدیده، ویژگی‌های مشترکی وجود دارد. از جمله این که بیشتر زمانشان در خیابان سپری می‌شود، از حقوق اولیه مانند بهداشت، خوراک، امنیت و تحصیلات محروم‌اند و به دلیل حضور در خیابان‌ها با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند.

پدیده کودکان کار یکی از آسیب‌های جدی موجود در همه جوامع در حال توسعه از جمله ایران است. ظهور این پدیده در هر کشوری به روشنی نمایش‌گر وجود مشکلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و پیامدی از اختلاف طبقاتی در جامعه است. در تمام دنیا کودکان با هدف تلاش برای حل مشکلاتی که از موقعیت و ساختارهای اجتماعی آن‌ها نشات گرفته، به خیابان می‌آیند. اما همان‌طور که اکثر ما حدس می‌زنیم، مهم‌ترین عامل شیوع این پدیده فقر است. اما دیگر عوامل فرهنگی و اجتماعی مانند نهاد خانواده در شکل‌گیری این معضل اجتماعی چه نقشی می‌تواند داشته باشد؟ تحلیل‌گران مسائل اجتماعی به این پدیده رویکردهای مختلفی دارند. برخی سهم انحرافات خانواده را پررنگ دانسته و عده‌ای این مشکل را بر اساس نظریه بی‌سامانی تبیین می‌کنند. در هر صورت نگاه چندبعدی به این مسئله پیچیده می‌تواند امکان سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی بهتر را فراهم کند. در این مقاله به بررسی ابعاد مختلف این مسئله مهم می‌پردازیم.

مزایا و معایب کار کردن نوجوانان و کودکان

طبق قوانین جمهوری اسلامی ایران، دو سن مختلف (15 و 18سال) به عنوان حداقل سن اشتغال تعریف شده است. بر این اساس کارگران بین سنین 15 تا 18 سال نیز که در قبال کار حقوق دریافت می‌کنند، تحت عنوان کارگر نوجوان تعریف شده و مقررات خاصی در مورد شرایط کاری آن‌ها وضع شده است. اشتغال اجباری به کار در سنین پایین آسیب‌های زیادی به جسم و روان انسان وارد می‌کند و همچنین امکان تحصیل را از فرد سلب می‌کند. منظور از اشتغال اجباری شرایطی است که کودک یا نوجوان در آن از روی اختیار کار کردن را انتخاب نکرده باشد، بلکه به اجبار خانواده یا مشکلات مالی تصمیم به کار کردن گرفته باشد. اما کار کردن پاره‌وقتی که با میل و انگیزه همراه باشد، می‌تواند علاوه بر کسب درآمد، تاثیرات مطلوبی در شخصیت و روحیه کودکان و نوجوانان بگذارد. هنرستان‌ها نهاد اجتماعی موثری هستند که نقش مهمی در آینده شغلی دانش‌آموزان داشته و می‌توانند به افزایش روحیه همکاری، خلاقیت و شکوفا شدن علایق و استعدادهای ذاتی آن‌ها کمک کنند. بهترین هنرستان‌ها زمینه مناسب برای شکوفایی استعدادها را فراهم کرده و نوجوانان را برای حضور هر چه موثرتر در جامعه آماده می‌کنند. به همین دلیل نباید از توجه و سرمایه‌گذاری در این بخش غافل شد.

در روند رشد فردی و اجتماعی کودکان و نوجوانان با توجه به تیپ شخصیتی، احساس نیاز به مستقل شدن در سنین مختلفی شکل می‌گیرد. دست یافتن به احساس مالی می‌تواند باعث شود این مرحله از جریان رشد به شکل مطلوب‌تری سپری شود. انجام کار درست و به اندازه می‌تواند کودکان و نوجوانان را به درک ارزش پول برساند. همین درک نیز منجر به اولویت‌بندی خواسته‌هایشان شده و به آن‌ها مفهوم برنامه‌ریزی مالی را آموزش خواهد داد.

 

 

کار کردن برای کودکان و نوجوانان نوعی برقراری ارتباط با جامعه محسوب می‌شود که در خلال آن می‌توانند به خوبی خطرات و فرصت‌های موجود در جامعه را شناخته و در آینده آمادگی بهتری برای رویارویی با آن‌ها داشته باشند. همچنین کسب درآمد و شاغل بودن در سنین پایین می‌تواند اعتماد به نفس کودکان و نوجوانان را تقویت کرده و باعث افزایش عزت نفس در آن‌ها شود. اما کار کردن کودکان به صورت اجباری و تنها به هدف رفع نیاز، آسیب‌های جبران‌ناپذیری بر جسم و روان کودک و نوجوان خواهد داشت. کودکان کار احساس امنیتی که به طور طبیعی در نهاد خانواده و دوستان به دست می‌آید را دریافت نکرده‌اند. در نتیجه اصول اخلاقی حاکم بر جامعه را مردود دانسته و اغلب تمایل به رفتارهای مجرمانه و خودتخریب‌گرایانه دارند. در ادامه به مهم‌ترین آسیب‌های حاصل از کار اجباری کودکان و نوجوانان اشاره می‌کنیم:

 خطرات بهداشتی و مبتلا شدن به انواع بیماری‌ها  محروم شدن از آموزش و پرورش و تربیت  مورد سواستفاده و آزار جنسی، جسمی و عاطفی قرار گرفتن  دچار از خود بیگانگی شدن  عدم رشد و تکامل روانی-عاطفی  خطرات و حوادث ناشی از زندگی در خیابان مانند تصادف  گرفتار شدن در باندهای تبه‌کار و قاچاق  خطرات پرداختن به عملیات مجرمانه

بهترین مشاغل برای افراد زیر 18 سال

پیش از هر چیز باید دانست که سن مناسب برای هر شغل و کاری بر اساس اثار آن بر سلامت و رشد کودک تعیین می‌شود. همانطور که در بخش پیشین عنوان شد، کار کردن غیراجباری کودکان و نوجوانان می‌تواند اثرات مطلوب زیادی بر شخصیت و آینده شغلی و اجتماعی آن‌ها داشته باشد. ایجاد مشاغل در سنین پایین به خصوص برای کودکان کار می‌تواند مانع بروز بسیاری از آسیب‌ها شود و می‌توان آن را به مثابه یک اقدام عملی جهت کاهش پدیده کودکان خیابانی دانست. البته که این مشاغل می‌بایست مطابق با قانون کار جمهوری اسلامی ایران باشد. مشاغل مناسب برای کودکان و نوجوانان اغلب به صورت پاره‌وقت بوده و نیاز به مهارت خاصی در ابتدای کار ندارند. در عین حال مشاغل کودکان و نوجوانان باید منجر به آموزش مهارتی به آنان شود.

در این بخش به ذکر ایده‌هایی برای مشاغل افراد زیر 18 سال می‌پردازیم:

• تدریس: این شغل به صورت پاره‌وقت بوده و می‌تواند گزینه مناسبی برای نوجوانان جویای کار باشد. فرد با چنین شغلی در انتخاب محل و زمان تدریس آزادی دارد. به‌خصوص با آنلاین شدن شرایط آموزش دانش‌آموزان، در صورتی که فرد در یکی از درس‌ها قوی باشد، می‌توان از این فرصت به خوبی بهره برد.

• پخش تراکت: این شغل یکی از روش‌های غیر مجازی تبلیغات و بازاریابی است که بیشتر مشاغل از آن استفاده می‌کنند. بنابراین در این حوزه به تعداد زیادی نیروی کار نیاز است.

 

 

• مشاغل خدماتی: کودکان و نوجوانان بسته به زمینه‌‌ی شغلی که به آن علاقه دارند، می‌توانند فعالیت‌هایی مانند آرایشگری، خیاطی، کارهای تعمیراتی یا حتی کارهای هنری را آموزش دیده و از آن جهت کسب درآمد بهره ببرند.

• پشتیبانی مشتریان: این شغلی است که هر فروشگاه اینترنتی یا شرکتی به آن نیاز دارد. هر نوجوانی با داشتن اینترنت پرسرعت می‌تواند کار پشتیبانی مشتریان را انجام دهد.

 

بیشتر بخوانید: چگونه خودکارآمدی را در کودکان پرورش دهیم؟

 

شغل‌های مناسب برای افراد زیر 18 سال تنها محدود به موارد ذکر شده نیست. افراد می‌توانند با آموزش مناسب به تولید محصولات ساده بپردازند و شغل خود را پایه‌گذاری کنند. در هر صورت این شغل نباید باعث آثار و پیامدهای منفی بر سلامت جسمی و روانی کودک شود و همچنین می‌بایست شرایط رشد و پیشرفت را برای او مهیا کند.

 

 

نقش خانواده در پدیده کودکان کار

خانواده اولین نهاد اجتماعی است که کودک در آن پا به دنیا می‌گذارد. این نهاد اولین پایه‌گذار شخصیت، ارزش‌ها و معیارهای فکری کودک است. به همین دلیل خانواده همواره نقش مهمی در تعیین سرنوشت و خط مشی زندگی آینده فرد دارد. در واقع خانواده واحد اجتماعی است که ارزش‌ها و معیارهای اجتماعی را به کودک منتقل می‌کند. اما مهم‌تر از همه این موارد، خانواده برای تمام انسان‌ها حکم ماوا و پناه‌گاهی را دارد که فرد به دنبال مداوا و مرهمی برای زخم‌های ناشی از تجربیات زندگی به آن باز می‌گردد. اما کودکان کار اغلب کودکان طردشده‌ای هستند که هرگز به میزان کافی از محبت نهاد خانواده برخوردار نشده‌اند. از دیدگاه روانشناسی، این دسته از کودکان طردشده، اغلب اعتراض خود را به صورت رفتار ناخوشایند، اضطراب و افسردگی نشان می‌دهند و به رفتارهایی مانند فرار از خانه، مدرسه، دزدی، لجبازی و کتک‌کاری متوسل می‌شوند.

وضعیت نابسامان خانواده در بسیاری از موارد، اصلی‌ترین دلیل خیابانی شدن کودکان و نوجوانان است. بر اساسی تحقیقی تحت عنوان کودکان کار در ایران، این جامعه به 8 دسته تقسیم می‌شود:

 کودکان فقیر  کودکان بی‌سرپرست  کودکان مهاجر و مقیم خانواده‌های نابسامان  کودکان ترک تحصیل کرده  کودکان عقب‌مانده ذهنی  کودکان شاغل در کارگاه‌های خانوادگی بدون مزد  کودکان معلولی که معلولیت خود را ابزار گدایی می‌کنند  کودکان مجبور به کار، به دلیل بی‌توجهی خانواده به تحصیل آن‌ها

بنابراین کاملا مشخص است که وضعیت نامناسب خانواده در اکثر موارد این تقسیم‌بندی نقش پررنگی ایفا می‌کند. کم‌درآمد بودن خانواده‌ها، بی‌سوادی و فقدان مهارت‌های حرفه‌ای والدین از جمله عوامل رویکرد کودکان به کار در خیابان‌ها است. هر چند که بحران و دافعه در نهاد خانواده خود معلول بسیاری از عوامل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی موجود در جامعه است.

جمع‌بندی

با توجه به پیامدها و آثار نامطلوبی که کار اجباری کودکان بر جامعه دارد، تحقیق و ارائه راهکار عملی برای حل این معضل اجتماعی بسیار ضروری به نظر می‌رسد. سازمان ملل متحد، سال 2021 را سال لغو کار کودک اعلام کرده است تا باعث تحرک بیشتر و سرعت بخشیدن به حرکت دولت‌های عضو آن سازمان شود. اما حداقل در کشورمان ایران موانع بیشماری برای از بین بردن پدیده کودک کار وجود دارد. با توجه به مطالب عنوان‌شده می‌بینیم که نقش خانواده در بروز این پدیده تا چه حد پررنگ است. به نظر شما در چنین شرایطی موثرترین اقدام از سوی دولت چه می‌تواند باشد؟ مردم در جهت کمک به رفع موانع این اقدام چه کارهایی می‌توانند انجام دهند؟

منابع

1) فصلنامه‌ی مطالعات جامعه‌شناختی شهری، سال دهم، شماره سی و هفتم، زمستان 1399

2) مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره 9، شماره 4، زمستان 1399

3) www.koodakekar.ir

4) www.apcl.org.ir

5) مهدوی مزینانی، ز.، و مزینانی، م. (1390). آسیب شناسی حقوقی کار کودکان و نوجوانان در کسب و کارهای خانوادگی. خانواده پژوهی, 7(26), 125-143.

6) علی‌اکبر باقری‌فر، دکتر کیوان صالحی، چالش‌های مهارت‌آموزی و پرورش هنرجویان کارآفرین در هنرستان‌های فنی و حرفه‌ای: مطالعه‌ای به روش پدیدارشناسی

7) www.zhaket.com

نویسنده مطلب : زهرا ایلیایی